Mariano Barbacid: “Non son os países ricos quen máis invisten en ciencia, senón que os países que invisten en ciencia acaban sendo máis ricos”
A investidura de Mariano Barbacid Montalbán como doutor honoris causa da UNED protagonizou a xornada de celebración do patrón da universidade, Santo Tomás de Aquino. Varios acontecementos combináronse para facer esta xornada de 2022 única e inesquecible: entre as efemérides, a UNED celebra o 50 aniversario da súa fundación e a Ciencia os 40 anos do nacemento da oncoloxía molecular; na organización do evento, a dobre laudatio do investido, con madriña e padriño presentándoo cara a comunidade universitaria á que xa pertence; nos discursos, o eloxio da madriña á Ciencia, a Química en especial, presente en todos os avances que fan evolucionar a humanidade e a chamada de atención do novo honoris causa, lembrando que “non son os países ricos quen máis invisten en Ciencia, senón que os países que invisten en Ciencia acaban sendo os máis ricos”.
OURENSE, 22 de febreiro de 2022. O reitor Ricardo Mairal Usón presidía a cerimonia, flanqueado polo vicepresidente do Consello Social, Aurelio López de Fita, e a secretaria xeral, Rebeca de Juan Díaz. Ao fondo, o Coro da UNED, dirixido polo mestre Luís Antonio Muñoz. A madriña e o padriño do novo doutor honoris causa, a catedrática de Química e vicerreitora primeira, Rosa María Martín Aranda, e o director do Instituto de Saúde Carlos III, o tamén oncólogo, Cristóbal Belda Iniesta, repasarían a biografía de Barbacid, un extenso e erudito curriculum, colmado de medallas, distincións, honras de institucións e academias. E colmado de estudo, investigacións, descubrimentos científicos e achegas á saúde da humanidade, en constante batalla contra o cancro.
Mariano Barbacid é profesor de Oncoloxía Molecular e dirixe o Grupo de Oncoloxía Experimental do Centro Nacional de Investigacións Oncolóxicas. Estudou Ciencias Químicas, especialidade en Bioquímica, na UCM e doutorouse no Instituto de Bioloxía Celular do CSIC completou a súa formación postdoutoral no Instituto do Cancro (NCI) de Estados Unidos. En 1978 formou o seu propio grupo de investigación no NCI onde traballou ata 1988. En 1982 illou por primeira vez un xene humano mutado capaz de causar cancro, o oncogén, identificando así a primeira alteración molecular implicada no desenvolvemento tumoral. Estes descubrimentos serviron para establecer as bases moleculares do cancro e abrir un campo novo de investigación, a Oncoloxía Molecular.
Durante a seguinte década traballou na industria farmacéutica, ata que volveu a España onde fundou e dirixiu o Centro Nacional de Investigacións Oncolóxicas (CNIO). Baixo o seu liderado, o CNIO converteuse en menos dunha década nun dos mellores centros de investigación do mundo. É membro de entidades de investigación e saúde en Europa, Estadios Unidos e Iberoamérica, creou escola con numerosos investigadores de primeira liña e gran reputación, tanto en bioloxía molecular como en oncoloxía.
A madriña, a vicerreitora de Investigación, Transferencia do Coñecemento e Divulgación Científica, Rosa María Martín Aranda, lembraba todo o que lle debemos á investigación de Barbacid, “un oncoxén é un xene anormal responsable da transformación dunha célula normal nunha maligna que desenvolverá un determinado tipo de cancro. Nestes últimos 20 anos produciuse unha auténtica revolución nas estratexias terapéuticas empregadas para o tratamento dos distintos tumores. A gran maioría destas novas terapias están baseadas na medicina de precisión, ou terapias personalizadas, e a inmunoterapia. A medicina de precisión consiste no desenvolvemento de fármacos selectivos contra as proteínas producidas polos xenes mutados en cada tipo tumoral, independentemente do órgano de orixe ou das súas características”.
A Química e a Ciencia
Namorada da Química e a Ciencia, resaltaba a catedrática o papel de ambas as dúas no benestar social. “A química é a principal ferramenta da que dispón o ser humano para crear e innovar, co apoio doutras ciencias. Será a que nos permitirá seguir dando solucións sostibles ás demandas dunha poboación crecente e cada vez máis lonxeva. Como erradicaremos as enfermidades actuais e aquelas que aínda non coñecemos?, como alimentaremos aos máis de 10.000 millóns de habitantes que poboarán a Terra en 2050?, como poderemos ofrecer a cada unha das persoas que poboan o planeta un nivel e calidade de vida suficientemente digno? A Química está presente en todos os avances científicos, tecnolóxicos e innovadores que permiten o progreso da Humanidade. Sen a súa salientable contribución, o home non alcanzaría unha maior esperanza de vida. “A investigación científica permítenos beber auga potable, mellora as colleitas e cura nosas enfermidades. A Ciencia é solidaria e transcendente. Os grandes avances da humanidade foron catalizados polo progreso da investigación en ciencia e tecnoloxía. O coñecemento é patrimonio de todos. Unámonos, loitemos por un mundo mellor, no que a ciencia e o progreso conduzan á felicidade de todo. A nosa Universidade enriquécese hoxe ao incorporar ao ilustre científico Mariano Barbacid ao seu claustro de profesores”.
O gran cambio en modos e medios de investigar 
O padriño do novo honoris causa, o seu compañeiro na disciplina de oncoloxía, Cristóbal Belda Iniesta, citaba os grandes fitos da súa actividade investigadora e os seus descubrimentos na loita contra o cancro, “contra os tumores máis asasinos”, e detíñase noutros aspectos, cecais menos coñecidos, pero igual de relevantes. Testemuña das súas achegas á oncoloxía molecular, definíao acoutando a área de traballo onde opera. “O coñecemento é a ferramenta contra a ignorancia, e a loita contra o cancro é a historia da batalla da ciencia contra a causa da morte dun terzo dos homes e mulleres de toda Europa continental. Só en España diagnostícanse ao redor de 50.000 novos casos ao ano de cancro de colon e 1,8 millóns de novos casos no mundo. Podemos ter unha idea aproximada das consecuencias da ciencia desenvolvida baixo a súa batuta ao comprobar que unha nova familia de inhibidores clínicos impactará nun 15 por cento de pacientes de cancro de pulmón, ou o que é o mesmo, uns 300.000, e dos diagnosticados de cancro de colon”.
Belda salientaba outros datos sobre a innovación achegada por Barbacid á investigación e o exercicio da oncoloxía. A súa volta a España tras anos de traballo en Estados Unidos, en institucións públicas e privadas, e a creación da Fundación Estatal Centro Nacional de Investigacións Oncolóxicas Carlos III (CNIO) foi un exemplo de como o talento aplicado á administración pública é capaz de resolver ata as situacións máis complexas, e o novo modelo de xestión e financiamento da Ciencia no noso país, “permitiu atraer a algunhas das máis rutilantes estrelas do firmamento científico oncolóxico do momento e situou ao centro entre as cinco institucións con maior produción científica do mundo. Foi un antes e un despois na xestión da ciencia dentro do sector público en España. Desde entón son numerosos os achados que alí se produciron e que nos marabillaron como científicos. Son multitude o número de científicas e científicos do máis alto nivel que se formaron entre as súas paredes e que, posteriormente, destacaron en laboratorios de investigación das universidades e centros de investigación máis prestixiosos do mundo”.
Resumía Belda que “o impacto do profesor Barbacid na oncoloxía contemporánea está vinculado tanto ao descubrimento e caracterización de oncogenes e a disección molecular de aspectos centrais do ciclo celular; á creación do Centro Nacional de Investigacións Oncolóxicas e á formación de oncólogos e investigadores de moi alto nivel en varios continentes. Pero sobre todo, está vinculado ao impacto que teñen as súas investigacións sobre a vida de millóns de persoas”.
Onte, hoxe e mañá dun científico
“Durante as últimas décadas as sociedades occidentais han experimentado unha altísima mellora en canto ao desenvolvemento e coñecemento do mundo biosanitario, a pesar do cal non puidemos evitar atoparnos no medio dunha pandemia”, sinalaba Mariano Barbacid no seu discurso de ingreso ao claustro da UNED. “O gran beneficio que a Ciencia puido achegar á sociedade é a xeración en tempo récord das vacinas. Desgraciadamente, a pandemia ocasionou efectos colaterais con outras enfermidades, como a deterioración mental de moitas persoas e algo non menos grave, a limitación de recursos para outras doenzas moito máis graves como son as enfermidades neurodegenerativas e sobre todo o cancro”. 
Aínda asumindo os logros que o seu traballo e o dos seus equipos de investigación achegaron e achegan cada día á saúde de millóns de persoas en todo o mundo, o mestre mira ao futuro e defender o traballo dos científicos que deben afrontar o seu día a día con medios a miúdo insuficientes. “O meu compromiso por seguir investigando é firme” afirmaba, tras constatar os 40 anos transcorridos entre o illamento dos primeiros oncoxenes e o reto de materializar novos fármacos contra “os tres tipos de cancro que causan maiores índices de mortalidade: o adenocarcinoma de pulmón, os tumores colorrectais e a case totalidade dos tumores de páncreas”. Nunha alegación reivindicativa, o novo doutor honoris causa da UNED sinalaba que “cando regresei a España xusto a finais do século pasado, o meu laboratorio financiábase case na súa totalidade con recursos obtidos de convocatorias públicas. Desgraciadamente agora os procedentes do Goberno e das Comunidades Autónomas non representan nin o 20 %. Podemos seguir investigando grazas aos European Research Council, que agora son o sustento principal dos grupos que queren estar na elite científica, e institucións e ONG´s privadas como a Fundación da Asociación Española contra o Cancro ou a Fundación CRIS. Insto á nosa clase política a que deixen o ruído a que nos teñen afeitos e poñan en marcha un verdadeiro e eficaz pacto de Estado pola Ciencia aproveitando a chegada dos Fondos Europeos, unha oportunidade única de sacar ao sector da preocupante situación en que se atopa. Se se desperdicia, quen sabe cando será posible volver tentalo. A min xa non me vai a afectar, pero a recado afectará as xeracións vindeiras. Lembremos que non son os países máis ricos os que máis invisten en Ciencia, senón que son os países que máis investiron en Ciencia e Tecnoloxía os que hoxe en día son os máis ricos”.
A UNED é o proxecto integrador, suxestivo, articulado e máis democrático de España
O reitor da UNED, Ricardo Mairal Usón, iniciou o seu discurso celebrando o 50 aniversario desta universidade, unha institución que nas súas palabras “é o proxecto máis integrador, suxestivo e articulado, máis democrático e racional-social de España como país”. “En momentos como estes, de enclave no Termo Medio entre dous Tempos, a mirada amplíase e albíscase o horizonte, que queremos abrazar co ímpeto da innovación, pero tamén coa lealdade aos acenos de identidade que caracterizan a nosa natureza: a de Universidade pública, sostida no rigor intelectual e académico e unha irrenunciable vocación de función social que nos permite chegar a aqueles que por discapacidade, distancia ou conciliación non dispoñen doutras posibilidades de formación universitaria”, subliñou Mairal no seu discurso.
Os retos do futuro son impredicibles, pero algúns poden xa albiscarse desde o noso presente, dixo o reitor, que subliñou a posición privilexiada da UNED nestes momentos que vivimos de “enclave entre dous tempos”. “Algúns desafíos do futuro xa se perciben, como a necesidade de reforzar as sinerxias colaborativas interdisciplinares. Por exemplo, entre as Humanidades, as Ciencias, as Técnicas, os saberes históricos e os xurídicos, as ciencias da natureza e a saúde e as das culturas; ou a importancia de contribuír ao equilibrio entre duas Españas que tenden a escindirse perigosamente: a urbana cosmopolita e a rural, que se baleira impulsada pola fenda tecnolóxica. E neste desafío deben cumprir un papel estratéxico os nosos centros asociados, que han de seguir sendo garantía da vertebración territorial académica do país”, sinalou.
O reitor anunciou un Tempo de Ilustración cara ao que debemos avanzar. Un camiño de progreso e retroceso. “Si, unha segunda, unha Nova Ilustración, da man da Universidade e de nosa UNED, que despunta xa en moitas das investigacións científicas impulsadas desde os nosos institutos, centros e grupos de investigación, aos que hoxe quero publicamente expresar o meu recoñecemento e gratitude polo extraordinario labor que están a facer”.
Mostra brillante desta Nova Ilustración son, en opinión do Reitor da UNED, os “prometedores traballos” do doutor Mariano Barbacid, un home fundamental “para que a esperanza racional na Ciencia, esa Docta Spes, acéndase cálida nos nosos corazóns”. Grazas á investigación do doutor Barbacid, hoxe podemos celebrar outro aniversario, o cuadraxésimo do illamento do primeiro oncoxén humano, así como da identificación da primeira mutación directamente asociada ao cancro e con iso, o nacemento da disciplina que hoxe coñecemos como Oncoloxía Molecular, e que cambiou o prognóstico do tratamento do cancro. “Sen dúbida, este descubrimento foi decisivo para establecer as bases moleculares do cancro e contribuír á loita contra esta terrible enfermidade. Canto lle debemos ao doutor Barbacid, ao seu admirable tesón e talento científico, á súa xenerosidade e entrega á ciencia! Grazas a el e os seus achados, hai tantas vidas que se salvaron, tantas que se salvarán, vencendo á enfermidade. É un exemplo singular de filantropía, de entrega e amor aos demais”, expresou o reitor da UNED.
A figura do doutor Mariano Barbacid é un “modelo de recto proceder, de traballo fecundo que leva a descubrimentos que axudan a vivir mellor, e mesmo a salvar vidas. Os traballos do doutor Barbacid son un expoñente indiscutible de que a Ciencia é unha rama do saber humano que inspira a nosa existencia e aumenta a nosa calidade de vida, propiciando un maior coñecemento de nós mesmos e do mundo que nos rodea”, destacou o reitor antes de afirmar que estes homes de ciencia son imprescindibles na Nova Ilustración que necesitamos para “equilibrar o avance imparable da Ciencia coa claridade e o sentido crítico que emanan das Humanidades”. “Esta nova era que vivimos -dixo o reitor- será definida con precisión polos científicos do futuro, pero a min gústame denominala Nova Ilustración, segunda ilustración, ou ben outra ilustración, como xa escoitei que a chaman algunhas voces acreditadas”. O reitor lembrou que a Ilustración do S. XVIII, coñecido como o Século das Luces, foi en esencia “un instante histórico de destacable importancia para comprender a modernidade, impulsando os avances científicos. Xa en 1784 Kant, ao responder á pregunta de que era a Ilustración, dicíanos para explicar os retos dese período que ningunha época podía furtar á seguinte a posibilidade do progreso”.
É por iso que Mairal ve unha “ineludible obrigación” na comunidade universitaria de “soster e desenvolver o concepto integral da cultura. Sexa desde o campo das ciencias puras, das ciencias aplicadas, das sociais ou das humanas, somos custodios da obra das xeracións que nos precederon e debemos continuala en beneficio das xeracións que nos sucederán”.
No seu discurso, o Reitor citou a Emilio Lledó para sinalar que un dos valores xenuínos da Ciencia é a filantropía, “o amor á Humanidade”. “Que mellor ilustración desa filantropía que a dedicación continua e comprometida do doutor Barbacid á salvación de vidas na súa loita contra o cancro?”
Na procura da verdade que caracteriza a calquera período luminoso do saber non se debe esquecer o diálogo, lembrou o Reitor no seu discurso. “A crítica e a dúbida condúcennos ao respecto pola diferenza, a entender o disenso, o dereito a disentir, como ben nos lembra Javier Muguerza; a non estar de acordo sen que iso supoña escisión, quebra ou ruptura, exclusión ou demonización do outro, senón recoñecemento das diferenzas e a complexidade plurais. Si, o respecto polos diferentes saberes e as ciencias plurais non só vannos a permitir coñecer o mundo mellor senón, o máis importante, transformalo creativamente nun mundo máis ilustrado, máis crítico, máis solidario, máis pacífico e, sobre todo, máis optimista”, describiu.
Por iso cre que é, precisamente a Universidade, “templo da palabra e o diálogo” debe servir de “tractor, xerador de ideas e, por que non, de soños”, dixo. “Sen dúbida, a Ciencia e o coñecemento constitúen a base para a proxección do diálogo, a crítica e a dúbida, o rigor sen medo á innovación, o respecto, a concordia e a filantropía. Neste contexto, Ciencia, innovación e progreso están inexorablemente unidos. Son a base do noso camiño, o camiño do progreso e a Ciencia, o da frutífera traxectoria do profesor Barbacid, e o modelo que debemos seguir na UNED para impulsar o noso futuro no próximos cincuenta anos”.
Para terminar, o Reitor lembrou o aforismo de Machado “Hoxe é sempre aínda”. E quixo citalo completo: “Hoxe é sempre aínda, toda a vida é agora. E agora, agora é o momento de cumprir as promesas que nos fixemos. Porque onte non o fixemos, porque mañá é tarde. Agora.” E volveu a lembrar a outro machadiano, Emilio Lledó, que viu neste aforismo do poeta a posibilidade de actuar no futuro. Para iso, o reitor leu un brevísimo fragmento de Lledó: “O noso mundo é real porque é posible, porque aínda cabe esperar, (…) ese horizonte do aínda está sempre aberto. Aínda o pensamento e o facer humano”.
Con estas palabras, quere o reitor sinalar o camiño da UNED no próximo medio século. “Cumpramos como Universidade as nosas promesas agora, cada día. Desde a experiencia dos 50 anos pasados, coa convicción e a determinación de facer unha UNED mellor, rigorosa e solidaria nos cincuenta que han de vir. Cada día. Agora”, concluíu.
A esta solemne celebración acudiu o director de UNED Ourense, Jesús Manuel García Díaz, xunto con outros directores doutras partes de España, para sumarse a esta festa académica e arroupar xunto a toda a Universidade ao novo doutor Honoris Causa nunha xornada brillante e emotiva dentro do protocolo universitario que a UNED coida en todo momento.
Comunicación UNED Ourense
Edición web: Rafael Carretero del Puerto
