OURENSE, 28 de decembro de 2018.- O pasado 27 de decembro tivo lugar, no Salón Nobre do Liceo de Ourense, a conferencia impartida polos investigadores ourensáns Jorge López Quiroga (Universidade Autónoma de Madrid) e Natalia Figueiras Pimentel (Universidade Pablo de Olavide, Sevilla) sobre o complexo rupestre de san Pedro de Rocas, organizada desde a UNED, e celebrada o mesmo día no que o Consello da Xunta declaraba a Ribeira Sacra como Ben de Interese Cultural. Ambos ofreceron un avance dos resultados do proxecto de investigación en curso, promovido pola Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da Xunta de Galicia, sobre o complexo rupestre de san Pedro de Rocas. Mostraron unha imaxe do mosteiro moi diferente á que ata a data tíñase e, sobre todo, grazas ao recurso sistemático ás Ciencias Aplicadas ao Patrimonio, ofreceron unha visión dos elementos materiais que nos falan de forma inequívoca sobre as orixes deste singular complexo rupestre. É nas pegadas materiais, precisamente, onde se achan as evidencias dese pasado que permite explicar que é san Pedro de Rocas, sosteñen Quiroga e Figueiras. “Unha arquitectura escavada na roca que está directamente relacionada con esas orixes, vinculados á súa vez co movemento eremítico e anacorético, facendo de san Pedro de Rocas un lugar que entronca cunha tradición anacorética de forte sinal na que coñecemos como Ribeira Sacra”, destacaron.
López Quiroga e Figueiras Pimentel, que foron presentados polo director da UNED en Ourense, Jesús Manuel García Díaz, (fotos de Alberte Paz), comezaron preguntándose cando se construíu san Pedro de Rocas. Mencionaron a ben coñecida primeira testemuña documental do 23 de abril do 1007, onde se fai referencia a unha igrexa (ecclesia) construída entre “montañas” (inter alpes) e coñecida desde antigo como Rocas (antiquitus Roccas nominata). Aínda tendo en conta, sinalaron, a parte de recreación ou de invención que recolle o documento, non resulta difícil enmarcar o proceso descrito no marco das “restauracións” de supostos lugares e mosteiros abandonados, como un argumento para xustificar uns dereitos de propiedade sobre bens aparentemente sen dono. Dous elementos materiais permiten entender esa fase de “restauración” entre os séculos IX-X: a coñecida como “inscrición fundacional” e a base ou pé de altar. A data da inscrición actualmente conservada no Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense non se situaría na segunda metade do século VI, senón no marco da “restauración” do mosteiro en tempos de Alfonso II (entre mediados e finais do século IX), arco cronolóxico no que debemos incluír o pé de altar. Ambos os conferenciantes, do mesmo xeito que outros investigadores, consideran que o documento, a inscrición e o pé de altar forman parte desa fase alto-medieval, entre os séculos IX-X, na que san Pedro de Rocas pasa a ter uns “propietarios” coñecidos no marco do proceso de expansión territorial da monarquía astur-leonesa. A conferencia reuniu a un numeroso grupo de personas que seguiron con gran interese o que Quiroga e Figueiras ían amosando.
A arquitectura visible, no que se interpreta habitualmente como a fase de construción das tres capelas escavadas na roca en forma de arcos de medio punto sería, como apuntan Quiroga e Figueiras, coetánea ao epígrafe, ao pé de altar, e á dotación que Alfonso II realiza a san Pedro de Rocas. A análise realizada por ambos os investigadores da planimetría completa do conxunto, a partir do levantamento en 3D proporcionado polo láser escáner, en relación a ambas as capelas central e lateral dereita, permítelles concluír que a obra é froito dunha planificación na súa execución, probablemente labor dun mestre construtor que partindo das cavidades anteriores, traza os eixos perfectos, simétricos e paralelos entre si, baleirando a roca coma se dunha escultura tratásese.
A cabeceira da capela maior (na imaxe inferior) é boa mostra diso, xa que en proporcións, escala e xeometría, achan unha planificación que parte da esfera, de maneira que a semicircunferencia é a mesma en planta que en alzado, e a partir da liña de imposta inscríbese nun cadrado perfecto. “Estamos ante unha arquitectura específica de subtracción como é habitual nas técnicas rupestres, fronte á tradicional construída por adición, se no seu proceso de execución prescindiuse de referencias exactas espaciais, o resultado final fose moito máis orgánico, irregular e espontáneo, adaptado á natureza do soporte e as súas alteracións, como fisuras, vetas ou variacións de dureza”, sinalaron os dous relatores. Con todo, engadiron, “en Rocas atopamos un dominio e control das proporcións e medidas; xeométrica e arquitectónicamente está pensada, deseñada, planificada e posteriormente levada á obra, podendo así falar dun proxecto con trazas previas”.
A partir destes datos, conclúen que o espazo cultual está labrado integramente en chans, alzados e cubertas, como un todo traballado exterior e interior; considerando por iso que a planta que hoxe é visible coas capelas escavadas na roca, corresponde a unha segunda fase construtiva do complexo rupestre en época altomedieval, que á súa vez foi a primeira fase do mosteiro, sucedéndolle a unha etapa anacorética outra cenobítica en tempos de Alfonso II, na segunda metade do século IX. “Esta primeira fase tardo-antiga evidénciase polas pegadas deixadas, e aínda hoxe son visibles na propia roca, do que puido ser un ‘abrigo rupestre’, adaptado a un uso habitacional, cultual e funerario”, manifestaron Quiroga e Figueiras.
Ao referirse ás fases construtivas, ambos os investigadores preguntáronse como se construíu san Pedro de Rocas. Achegaron, neste sentido, novas conclusións dotando ao complexo dunha dimensión maior, despexando numerosas dúbidas e especulacións no que respecta á súa constitución e orixe, froito do estudo arqueométrico, material e arquitectónico. En efecto, nunha extensión de 2.500 m2 de superficie aproximadamente, e nunha primeira fase de prospección da contorna inmediata ao espazo cultual-funerario, os investigadores identificaron unha vintena de celas, o que configuraría unha laura, complexo eremítico organizado, tres habitáculos exentos de madeira, un articulado armazón ramificado e moi ben estruturado de escaleiras, canles, zonas de paso e estruturas de contedor a modo de silos asociados a estes, todo iso escavado na roca. Segundo estes investigadores, é necesario destacar que a localización de cada un destes elementos gradúase en altura e distribúense no espazo, tanto en alzado como en planta. Atendendo ao conxunto de elementos relacionados (escaleiras, canles e silos), falaron Quiroga e Figueiras de que en Rocas estamos ante un deseño complexo e unitario, podendo dicirse que existe unha clara transmisión de coñecementos duns a outros, á vez que unha perfecta planificación optimizando e aproveitando ao máximo as posibilidades que a paisaxe e a orografía do terreo ofrecen aos eremitas e anacoretas; neste sentido, a contorna natural estaría a desempeñar ao mesmo tempo un papel socializador.
É a primeira vez que a idea da existencia de eremitas en Rocas pódese evidenciar no material, máis aló da especulación, posto que a arqueoloxía da arquitectura e a caracterización de materiais permitiron achar todo o que concierne ao aspecto tecnolóxico e procedimental do que en orixe foi este lugar, o que constitúe un gran avance.
En canto ás celas e ao seu sistema construtivo, explicaron ambos os investigadores que o método utilizado por estes eremitas era preciso e coñecido nos textos dos pais do deserto. Unha vez a roca tallada e baleirada creou o espazo interior habitacional a modo de cavidade, proceden a realizar os mechinales ou encastes para recibir a carpintería de armar en madeira: vigas, viguetas, traveseiros e soleiras, soportadas polos muros portantes de roca e os mestres de tabiques de madeira. A interconexión e proximidade física entre as celas, xunto coa accesibilidade coidada ás mesmas e a súa disposición topográfica ao redor dunha ou varias vías de comunicación, configura esa simbiose característica dos eremitas/monxes da Tebaida exipcia entre a soidade individual na propia cela coa presenza de xentes que visitaban e asistían, nunha auténtica peregrinación, a estes “homes santos”. É valioso e revelador, subliñaron Quiroga e Figueiras, que o estudo arquitectónico das devanditas construcións, así como o do espazo distribuído, entronca coa tradición documental dos pais do deserto e os seus Apotegmas.
No que constituíu unha conferencia fascinante e chea de novidades, outro dos elementos sorprendentes foi a demostración da existencia de haxioscopios en san Pedro de Rocas. Concretamente, as estruturas tradicionalmente interpretadas como lucernario e/ou sistemas de ventilación, serían en realidade haxioscopios, unha solución arquitectónica propia dos templos bizantinos e da súa liturxia ortodoxa, como se identificou na Capadocia, que permitían unha audición-visión restrinxida para un individuo privilexiado nos momentos da liturxia de maior transcendencia espiritual limitados, por exemplo a consagración (transubstanciación).
En efecto, os dous investigadores, argumentaron que tras comprobacións de ángulos visuais, proxeccións da imaxe e valoración da reverberación do son, é posible afirmar con rotundidade que o haxioscopio principal está deseñado e executado para transmitir todo iso á parte alta da capela maior e que devandito haxioscopio, en palabras de Quiroga e Figueiras, estaría directamente relacionado coa construción das tres capelas escavadas na roca en época alto-medieval para un uso de rito de bizantino. Se ese fose o caso, e tratándose da fase cenobítica de Rocas, o uso do haxioscopio (que se ve na imaxe) podería estar reservado ao abade da comunidade monástica, podendo desde ese lugar visualizar, escoitar e controlar o desenvolvemento da actividade litúrxica no interior da nave correspondente á capela central de maneira privilexiada, ou posibles eremitas que manterían a vida anacorética dos seus predecesores, os que nos poñerían ante o feito de convivencia entre ambos os tipos de vida monástica, durante un tempo.
A continuación os conferenciantes, para concluír, preguntáronse quen serían os individuos que construíron san Pedro de Rocas. Subliñaron, en primeiro lugar, que anacoretismo e eremitismo non están directamente relacionados con soidade e illamento físico, senón máis ben ao contrario, a conectividade e a accesibilidade son fundamentais para ambos. Tampouco era Rocas un ámbito reservado a unha pequena comunidade ou grupo de individuos, xa que o número extenso de celas da laura e a área funeraria, tanto a que é visible no interior e no exterior do mosteiro, como as numerosas inhumaciones hoxe practicamente desaparecidas, fálannos da presenza dun número moi importante de persoas en Rocas.
A cuestión de que é san Pedro de Rocas está directamente vinculada coa súa orixe e con quen/é ocuparon este lugar dotándoo dunha significación cultual cristiá. A pintura mural, sinalaron os dous investigadores ourensáns, ofrece interesantes e suxestivos elementos de reflexión, así como a análise detallada de todo o espazo cultual rupestre, especialmente a roca na que foi tallado, sen esquecer os numerosos grafitis que balizan todas as paredes e a propia organización espacial da área funeraria. “Pero, como se constata noutros complexos rupestres do Mediterráneo, é na contorna do mosteiro de san Pedro de Rocas onde atopamos evidencias de que non estamos ante un edificio e unha arquitectura illados buscando unha soidade física e espiritual. Certamente, hai un desexo de soidade interior, nesta fase de anacoretismo (1ª fase), case individual, pero é unha soidade en multitude, xa que os anacoretas establécense moi próximos uns a outros, aínda que viven e están recluídos nas súas celas individuais, en illamento interior e físico”. É en ocasións especiais que se reúnen nun espazo destinado para tal fin sendo exclusivamente o único momento no que establecen comunicación entre eles. Engaden os relatores que haberá que esperar o paso ao cenobitismo (2ª fase) para que devandito illamento sexa interior e non físico, pasando a crear unha comunidade en convivencia. Ademais, a maior extensión do que no seu día foi un gran complexo habitacional, cultual e funerario rupestre, enmárcase e contextualiza no que son realmente sistemas de asentamentos, de hábitats rupestres anacoréticos, ben coñecidos e documentados noutras áreas, inscribíndose así san Pedro de Rocas nun fenómeno de ampla difusión como é o da edilicia rupestre, nun ámbito espacial que non é outro que o da propia diáspora reflectida na súa pintura mural. Segundo López Quiroga e Figueiras Pimentel, poderiamos estar ante outra Tebaida, como a exipcia, pero neste caso en Occidente, na coñecida como Ribeira Sacra.
O proxecto de investigación segue o seu curso e esperan continuar achando numerosos elementos que amplíen o coñecemento e comprensión, que ata agora tíñase da realidade material de San Pedro de Rocas.
Para saber máis: López Quiroga, J. - Figueiras Pimentel, N. (2018): "Ecclesia Edificata Inter Alpes Roccas Nominata. El complejo rupestre de San Pedro de Rocas (Esgos, Ourense)", in: López Quiroga, J. (coord.): In Tempore Sueborum. El tiempo de los Suevos en la Gallaecia (418-585). El primer reino medieval de Occidente (Servizo de Publicacións da Deputación Provincial de Ourense), Ourense, 373-394.