Tres irmás de Ribadavia que salvaron da morte a centos de xudeus

7 de octubre de 2022

O arquitecto Julio Touza Rodríguez disertou na UNED contando as fazañas da súa avoa Lola e as súas tías, Amparo e Julia Touza, consideradas como as Schindler galegas polo labor de rescate de xudeus e o seu envío a Portugal desde Ribadavia, onde residían. Unha historia de xenerosidade e épica que conseguiu o recoñecemento reconocimiento internacional para estas tres mulleres, consideradas en Israel como Xustas entre as Nacións.

OURENSE, 7 de outubro de 2022. UNED Ourense ofreceu esta tarde unha magnífica conferencia sobre as irmás Touza de Ribadavia, a cargo do neto de Lola, unha delas, Julio Touza Rodríguez. Esta intervención foi a achega de Ourense ao ciclo Sefarad: historia, cultura e arte do mundo xudeu na península ibérica, organizado polo Campus Noroeste da UNED. Celebrouse no salón de actos do centro asociado ourensán onde o relator foi presentado polo director, Jesús Manuel García Díaz. No salón había 14 espectadores, a maioría da saga familiar Touza, e a través de Internet máis de 700 persoas desde case unha vintena de países de América, Europa e ata alguén que seguiu o acto desde Israel. Foi unha hora de máximo interese e cargada de emoción ao escoitar o que as Tres de Ribadavia fixeron tratándose, como dixo delas o relator, dunhas señoras "para as que o primeiro eran os demais e despois os outros, nunca elas".

Julio Touza Rodríguez explicou que as tres irmás nunca comentaron aquela operación tan arriscada a ninguén que non fosen elas e quen formaba a rede que teceran para evitar a morte de xudeus. “O nome daquel fraco xudeu-alemán dos ollos azuis, chegado de Lyon, de onde se escapou do campo de concentración cun asturiano ao que as balas nazis mataron tras a fuxida, foi un dos moitos que Lola e os seus valentes cómplices levaron á tumba, pero non foron os seus familiares quen descubriron o xuramento de silencio que as Touza fixéronse en vida, senón un vello xudeu neoiorquino que por 1964 quixo saber que fora daquela muller que lle levou unha noite sen lúa á liberdade, alén da fronteira”. Aquel home chamábase Isaac Retzmann e, “como tantos outros salvados pola cantineira ribadaviense, puido alcanzar América en 1943. Retzmann coñecera a un emigrante galego na Gran Mazá, Amancio Vázquez e, sabendo que este volvía ao seu país natal de vacacións, pediulle encarecidamente que preguntase polas irmás Touza. Tiña 70 anos e unha delicada saúde que lle facía presaxiar unha morte anticipada”, dixo o relator.

“O encargo terminou chegando a un libreiro de Vigo, Antón Patiño Regueira, e con el empezou a alumarse esta historia oculta que o suplemento Crónica do xornal El Mundo desvelou en exclusiva nun artigo de Paco Rego (Antón deixou escrito antes de morrer, en 2005, o esbozo da verdade destas heroínas de Ribadavia). Antón interesouse pola historia e reuniuse con elas pouco antes da súa morte, no ano 2005, e deu a coñecer os feitos no seu libro Memoria de ferro”, sinalou Julio Touza, engadindo que durante a Segunda Guerra Mundial, milleiros de xudeus escaparon do terror nazi a través de España. “Haim Avni, profesor da Universidade Hebrea de Xerusalén e o historiador Bernd Rother coinciden en que a Franco resultáballe indiferente o tránsito de xudeus a través de España, aínda que se coidou moito de impedir o asentamento non permitindo que entrase ningún novo continxente de refuxiados, ata que o anterior abandonase o territorio español. Coinciden tamén en que os españois vían aos xudeus como estranxeiros. O drama da persecución nazi non estaba presente entre eles, e agregan que a axuda dos españois ás vítimas baseouse na solidariedade. De Lola Touza, a máis bela das irmás, sabíase que a súa imaxe ilustrara unha estampa que circulou pola fronte de guerra do 36 para animar ás tropas, que os nenos de Ribadavia aproveitaban os recreos do colexio para ir ao seu quiosco para probar deliciosos doces caseiros, e que era unha nai solteira máis, das moitas da época. O que ninguén sospeitaba era que a popular muller da cantina valía moito máis polo que calaba, explicou o conferenciante na UNED. As irmás Touza, Lola, Amparo e Julia vivían nun peculiar casino, no que se xogaba ás cartas e había un salón de baile, lugar tamén no que as irmás, nos duros anos da posguerra, daban para comer e ofrecían roupa a xente que se vía obrigada a emigrar en busca de traballo. “Rexentaban ademais un kiosko, a cantina da estación de tren de Rivadavia, co que estaban ao tanto da clandestinidade acaecida tras a guerra, sendo un zulo da cantina o agocho que utilizaban algúns veciños para gardar o Cafe Sical que conseguían de contrabando”, apunta Julio Touza.

García Díaz e Touza Rodríguez vivieron co público unha sesión emocionante ao lembrar a grande obra das irmás Tuza Domínguez sen seren mulleres adiñeiradas.

“A súa casa estaba separada tan só uns metros das xanelas do Concello da vila onde se pechaba ao principio aos presos durante a guerra civil. Elas levaban comida aos presos, e desde a cantina da estación axudaban tanto aos presos que eran transportados en convois aos cárceres de Vigo como aos soldados que se apertaban en vagóns de camiño á fronte (moitos case nenos). Foron encarceradas durante a guerra civil por socorrer a presos”, relatou o arquitecto, mantendo o interese do público. “Con aquel home da plataforma, as irmás Touza empezaron a tecer unha rede de fuga (din que a máis importante da península). Esta rede iniciábase en Xirona, na fronteira con Francia, e nun primeiro tramo chegaba ata Medina del Campo, e desde alí continuaba ata Monforte e Rivadavia, onde adoitaban chegar á noitiña os xudeus perseguidos (xudeus e outros perseguidos chegaban a Ribadavia marcados e contactados desde Monforte. As ligazóns conducíanos ata elas na súa cantina da estación e corrían cos gastos de coches e guías que esperaban alén da fronteira). Na fase final, eran levados á fronteira portuguesa, e desde o país veciño embarcaban rumbo a América ou ao norte de África. O Cantábrico era máis perigoso por estar máis controlado polos alemáns. Para este labor rodeáronse de colaboradores fieis ata a morte como José Rocha Freijedo e Javier Mínguez Fernández o Calavera, ambos os taxistas; Ricardo Pérez Parada o Evanxelista, un toneleiro que aprendera inglés e polaco sendo emigrante en Nova York e facía de tradutor, e o barqueiro Ramón Estévez. Segundo o roteiro que elixise Lola (tiña 3: por carreiros, por estradas de terceira e cruzando o Miño), actuaban os seus cómplices, heroes anónimos tamén”, relatou este descendente das irmás Touza.

Conseguir cartos para a causa clandestina

“Cos bailes organizados no casino, non só sacaban uns cartos extra para capear as penurias da posguerra, se non que facían caixa para a súa causa clandestina. Ramón Estévez Arango di de Lola que ‘ao seu lado ninguén pasaba fame. Vendía calquera cousa con tal de axudar a un só xudeu, porque era unha persoa extremadamente xenerosa’. Cos cartos conseguidos pagaban algúns favores, e o resto dábanllo aos xudeus escapados. Todo empezaba coa chegada dun convoi sinalado á estación de Ribadavia. Lola esperaba coa súa cesta chea de rosquillas, caramelos e doces de améndoa nas mans”. Ás veces ofrecíaos polos portelos desde a plataforma, e outras veces subíase ao tren e percorría os vagóns coa súa mercadoría. “Entón atopábase sempre con alguén que lle anunciaba a chegada inminente (día, hora e vagón) dunha nova quenda de xudeus. Os días de chegada, Lola era a primeira en abandoar o quiosco, e auxiliaba aos xudeus que chegaban. Agochabaos na súa casa e dáballes aloxamento e manutención coa complicidade das súas irmás. A mensaxe de que uns xudeus estaban a piques de chegar corría aos ouvidos do Calavera, e no silencio da noite elixida consumábase a fuga a bordo do seu taxi, un Dodge negro americano”. A revista sefardita Aki Yerushalayim, de cultura xudeu española, no seu número 83, correspondente a abril de 2008, dedicou en Israel unhas páxinas ás tres mulleres de Ribadavia. É un texto de Lolin Lira Pousa poñendo en coñecemento do mundo semita a fazaña de Lola, Amparo e Julia Touza Domínguez.

Praca que loce na capital do Ribeiro desde a homenaxe feita ás tres irmás no ano 2008.

O 7 de setembro de 2008 recibiron no seu Ribadavia natal unha emotiva homenaxe póstuma en recoñecemento ao seu labor de axuda desinteresada a xudeus perseguidos polo nazismo durante a II Guerra Mundial. Todo comezou grazas ao libreiro e escritor Antón Patiño Regueira, cando se edita o seu libro Memorias de Ferro en 2005 pola editorial A Nosa Terra, cunha promesa feita a Lola Touza, que consistía en publicar o libro cando o último dos dous morrese. E así se fixo. “É entón, cando a noticia desborda o interese no medio mundo e aparecen centos de persoas que queren saber máis dunha historia tan humana e exemplar. O primeiro que investigou foi o xornalista do Mundo, Paco Rego, coa súa famosa crónica do 12 de outubro de 2008, e tras consultar cos seus correspondentes en Israel que investigaron en profundidade esta historia puido confirmar e publicar o que a partir de entón sería unha espiral de interese e de recoñecementos. Desde o ceo, onde o bo de Paco obsérvanos, lembrámoslle con admiración e agradecemos a súa empuxe e as súas investigacións”, expuxo o relator.

Esta é a portada do libriño editado por A Nosa Terra co que moitos enteráronse da xesta das tres mulleres de Ribadavia.

A prensa internacional fíxose eco da historia e en Galicia, de xeito especial Faro de Vigo fixo un solto dominical incorporando tamén a recente homenaxe que as autoridades de Ribadavia fixeran ás irmás Touza ás que nomearon como Loitadoras pola liberdade. Recolle tamén a homenaxe que o Centro Peres pola Paz rendeu ás irmás prantando unha árbore significativa nos outeiros de Xerusalén co nome das tres mulleres de Ribadavia. “Importantes comunicadores do mundo da radio e da prensa comezaron a escribir sobre esta xesta. Lola Touza (A Nai, como todos coñecíana) empezou a coñecerse como unha heroína de corazón e de alma. Lola falecera en 1966, Amparo en 1981 e Julia en 1986. Non quedaba xa ninguén, nin o seu irmán Camilo, falecido en 1974, nin a súa irmá Isolina falecida en 1968. Soamente o seu fillo Julio, enterrado hoxe no mesmo nicho que a súa nai Lola e falecido en 2002, e só algún dos heroes que colaboraron na clandestinidade como Ramón Estévez (tanto o Rocha, como o Calavera, como o Parada faleceran tamén). Famoso e magnífico artigo é o publicado nunha revista de historia escrito polo seu director Bruno Cardeñosa. Foi unha aldrabada de aire fresco, por canto lembraba (el de neno coñeceunas) a xenerosidade de corazón e a valentía de ánimo como motores dunha xesta inesquecible”, contou Julio Touza Rodríguez neste relatorio do Campus Noroeste da UNED.

Homenaxe en Ribadavia

No ano 2008 desde o Concello de Ribadavia rendeuse unha homenaxe especial ás tres irmás. “Desde aí xurdiu como prominente a figura de José Ramón Estévez, historiador, fillo e neto de dous que colaboraron coas Touza. Ninguén como el profundou tanto na investigación da súa historia que conta co aval do seu pai, Ramón, magnifico de memoria próximo xa aos 100 anos”. Dixo o relator que José Ramón investigou en numerosas direccións e apunta moi directamente á posible conexión con outro gran home: “o portugués Aristides de Sousa Mendes, cónsul de Portugal en Bordeus, que librou salvocondutos para milleiros de xudeus durante a Segunda Guerra Mundial e que foi posteriormente desposuído de títulos e bens polo goberno de Oliveira Salazar. Hoxe, os seus netos, desde a súa fundación en Nova York fornecen datos incribles ao noso historiador de cabeceira. Grazas José Ramón”. As irmás Touza habilitaron o zulo para os perseguidos no quiosco da estación de Ribadavia e na súa propia vivenda, esta casa contaba cun soto, disimulado baixo un falso chan, duns 20 metros cadrados escavado baixo terra e acomodado para o refuxio dos fuxidos, alí comían e descansaban ata o momento de partir cara a Portugal.

Estación de Ribadavia na que no seu andén pode verse a hoxe desaparecida cantina que atendían as irmás Touza Domínguez.

Ribadavia conserva unha excelente xudería froito da tradición sefardita incluso despois da expulsión dos xudeus por parte dos Reis Católicos; a súa arquitectura, as súas rúas reptantes, os seus soportais e as súas praciñas lembran a outras xuderías importantes como Toledo, Cáceres, Córdoba, Lucena ou Hervás. Julio Touza mostrou unha imaxe do soportal onde se albergaba a sinagoga máis importante de Ribadavia así como o plano no que se explican os roteiros de fuxida desde Polonia e Alemaña ata Francia, o seu paso por Xirona por ferrocarril ata Medina del Campo, Monforte e Ribadavia. Esta última era a “estación liberdade”, o lugar secreto en que As Nais socorrían aos fuxidos, escondíanos e protexían na súa ida ata Portugal.

Libros, cinema e teatro

Citou tamén os libros do xornalista Diego Carcedo, como Entre bestas e heroes: os españois que prantaron cara ao holocausto, que obtivo o XXVIII Premio Espasa de Ensaio 2011. Julio Touza citou algúns dos libros que tratan sobre as irmás Touza escritos por Emilio R. Barrachina, Vicente Piñeiro ou Ana María Mejuto. Igualmente referiuse ao “excelente relato infantil de Alexandra Touza, neta de xudeus que sufriron o martirio de Auschwitz”. E, por suposto, á obra teatral titulada As Touza, representada en México e protagonizada por Laura Aréchiga, Adriana Focke e Sandra Garibaldi. “Inspirada na historia das Irmás Touza, a película Lobos sucios, dirixida por Simón Casal e protagonizada por Marian Álvarez, Manuela Vellés, Isak Férriz, e Pierre Kiwitt, narra a historia de tres irmás galegas na zona de Monforte, as minas de wolframio e a implantación dos nazis na zona. Unha de tantas pasadas na historia, pero sen centrarse nela”, sinalou o conferenciante.

O público que asistiu presencialmente á conferencia na sede de UNED Ourense seguiu con grande interese a historia que lles contaba Julio Touza.

Sinala Julio Touza que entre quen tivo a iniciativa de honrar e lembrar a xesta humanitaria destas tres irmás “está a viguesa Alexandra Touza, con parentesco a través da familia do seu pai Felipe e neta por parte da súa nai dun sobrevivinte do campo de concentración de Auschwitz. Elaborou entre outros temas un conto que relata a historia de tres mulleres e foi distribuído entre os nenos de numerosos colexios co patrocinio da Xunta de Galicia. As tres de Ribadavia, Lola, Amparo e Xulia Touza, son parentes afastadas de Alexandra, outro motivo para dar a coñecer a súa historia, que conta co apoio da Xunta, a Asociación Galega de Amizade con Israel, a Asociación de Mulleres Executivas de Galicia e a Deputación de Ourense, entre outros organismos participantes”. A historia das irmás Touza chegará a Hollywood da man do director e escritor Emilio Ruiz Barrachina, que publicou a novela Estación liberdade, e está en fase de pre-produción. Entre as numerosas descricións que quixeron lembrar ás irmás Touza, di Julio que “sen dúbida a do investigador José Ramón Estévez (fillo de Ramón o barqueiro que sendo mozo acompañou a algún dos xudeus ocultos polas Touza, ata a fronteira de Portugal) é a que máis profunda a parte humana de quen foi coñecida tamén como As Nais. É un escrito recente no que debulla quen foron as irmás cal era a súa coraxe, cal a súa actividade incansable en todas as obras sociais e como familias dun e outro bando acudían a Lola para confiarlle os seus máis graves problemas, incluso a vida dalgún dos seus. Especialmente expón a posibilidade que non estivesen soas na súa xesta e falan do Doutor Samuel Sequerra, xudeu portugués; de David Blickenstaff e sobre todo, de Arístides de Sousa Mendes; investigacións que continúan e que sen dúbida ofrecerán máis luz sobre estes episodios”.

Julio Touza foi presentado polo director de UNED Ourense, Jesús Manuel García.

Conta, o xornalista italiano A. Gaspari nun dos seus libros sobre o holocausto que “fixen decenas de entrevistas e recollin testemuñas orixinais e inéditas de persoas, polo demáis esquivas e reservadas, que aceptaron contar as súas vivencias só a condición de que servisen para a procura da verdade histórica. Atopei xudeus que non sobrevivirían sen estes ‘anxos da caridade’ e coñecín historias que removen as entrañas e abondan no martirio, pero a árbore da vida, tan duramente golpeada polas ofensas da guerra e a intolerancia racial continúa alimentándose grazas á valentía e a caridade de milleiros de heroes descoñecidos”. Non debe sorprender que estes feitos, indica Julio Touza, “aínda que excepcionais, só atópense en crónicas persoais e recordos que alguén recupera, pasado o tempo. As circunstancias requirían que non quedase proba algunha da acción clandestina, confiando a difusión en todo caso, só á comunicación oral; como gardándose do medo daquel manifesto da raza, promulgado en 1938 nun clima de propaganda antisemita, comezo sen dúbida dunha persecución implacable cara ao pobo hebreo, que habería de conducirlle ao exterminio”.

Recoñecementos:

Efi Stenzler, presidente do Directorio Mundial (Karen Kayemeth L´eisrael), enviou un escrito de recoñecemento, ao neto de Lola e sobriño de Amparo e Julia certificando que foi prantada unha árbore nos outeiros de Xerusalén, co seu nome (prantar unha árbore na alegoría xudea simboliza a vida que perdura e reprodúcese, como sen dúbida ocorre co exemplo dado polos xustos. Para os xudeus este recoñecemento, segundo Emanuele Pacifi, presidente italiano de Amigos do Yad Vashem, equivale á causa de beatificación da Igrexa católica.
Ron Pundak, director Xeral do The Peres Center for Peace en Israel, escribiu tamén a Julio Touza unha misiva de recoñecemento, para honrar a memoria das tres irmás de Ribadavia, polo seu labor humanitario a favor dos fuxitivos xudeus perseguidos en Europa durante a Segunda Guerra Mundial, testemuñándolle a honra e consideración de tan alta Institución, cara ás tres mulleres.
Isaac Siboni, presidente da Asemblea Universal Sefardí, manifestou a súa admiración e gratitude, nun escrito remitido a Julio Touza manifestándolle tamén o seu desexo de estar presente nos actos de homenaxe de Israel pola importancia que o pobo xudeu dá a estes acontecementos. Sen dúbida, a expectación supera todas as previsións, e transcende moi por encima do que os seus promotores esperaban.
A comunidade xudía en España (A Federación de Comunidades Xudías Españolas) e os seus representantes en épocas distintas, Isaac Siboni, Isaac Querub, e David Hatchwell, valoraron enormemente a xesta heroica das irmás Touza“. En agosto de 2008 a Asemblea Universal Sefardita e no seu nome o presidente Isaac Siboni remitiu a Julio Touza, neto de Lola Touza e sobriño de Amparo e Julia, unha carta de admiración e gratitude testemuñando que “aínda a risco das súas propias vidas salvaron aos seus semellantes, os nosos irmáns, dunha morte segura, facendo honra á humanidade”.
Arístides de Sousa Mendes, embaixador de Portugal, axudou á Real Familia Ducal de Luxemburgo á fuxida do exterminio nazi coa colaboración das irmás Touza de Ribadavia cara Portugal para embarcar despois aos Estados Unidos de América. A familia estaba encabezada pola Gran Duquesa Charlotte quen escribiu das irmás de Ribadavia: “Os seus méritos nunha época de traxedia e pánico sempre serán lembrados polos refuxiados de Luxemburgo, moitos deles de fe xudea, polos membros do Goberno de Luxemburgo, e pola miña propia familia, que foi salvada pola súa iniciativa e permitiulles chegar ata un país libre. El e quen con el colaboraron teñen a nosa gratitude eterna.”

Unha grande ovación puxo o remate a esta intervención que sorprendeu a non poucos dos participantes neste ciclo do Campus Noroeste da UNED. A vindeira conferencia será o día 13, desde UNED Zamora, coa participación do investigador Jaime del Álamo Benmergui, da Universidade de Salamanca, que vai falar sobre Memorias de Serafad: negociacións da condición xudea entre os exiliados de Tánxer e A Habana. A partires das 18:00 horas.