"Avogamos para que este curso non sexa o último, senón o primeiro dunha serie que auguramos moi frutífera"     

O catedrático José Miguel López Villalba clausurou no Arquivo Histórico Provincial o curso de iniciación á Paleografía de UNED Ourense salientando a calidade do mesmo e o seu nivel. Esta iniciativa achegou o desenvolvemento da escritura medieval desde os séculos XII ao XVI que foi seguida con interese por 55 participantes de catro países.

OURENSE, 28 de abril de 2023. Con ganas de saber máis, de profundar na paleografía, rematou o curso de iniciación que, organizado por UNED Ourense coa Facultade de Xeografía e Historia da UNED, celebrouse durante toda esta semana no Arquivo Histórico Provincial de Ourense. Deuse un repaso completo aos diferentes tipos de escritura medieval. Os matriculados, 55 persoas de catro países (Alemaña, Brasil, España e Suíza) gozaron coas cinco sesións nun total de 15 horas. Cada día fixeron prácticas de tradución de varios documentos da época e, en cada sesión, na última media hora, puideron ver documentos orixinais postos sobre a mesa polo persoal técnico do Arquivo, mentres escoitaban os comentarios realizados polos profesores Irene Pereira García e Adrián Ares Legaspi. Este último detalle non é frecuente neste tipo de cursos. A UNED si o tivo en conta e foi moi valorado por todos.

Todas as sesións levaron a cabo sen dificultades, o que confirma que tanto desde a UNED como desde o AHPOU iranse organizando futuras actividades formativas. O director de UNED Ourense, Jesús Manuel García Díaz, volveu a mostrar o agradecemento da Universidade cara ao Arquivo ourensán, e o seu director, Pablo Sánchez Ferro, polas facilidades postas para o bo desenvolvemento das sesións. "É a segunda vez que colaboramos co AHPOU, o ano pasado cun congreso internacional e agora con este curso de iniciación á Paleografía, e xa estamos en situación de prolongar esta magnífica colaboración cun dos arquivos provinciais máis singulares de España, o cal é unha fortaleza para Ourense, polas posibilidades que ofrece". 

Aínda que non puido asistir ao curso por problemas persoais, José Miguel López-Villalba, catedrático de Paleografía e Diplomática no Departamento de Historia Medieval e Ciencias e Técnicas Historiográficas, si interveu en directo na clausura deste curso que foi unha novidade en Ourense. "Pechamos hoxe en UNED Ourense un curso de Iniciación á Paleografía que contou coa colaboración do Arquivo Histórico Provincial desta cidade, e que a través do labor invaluable de ambas as institucións conseguiu que a súa exposición fose de moi alto nivel. O labor docente foi levado a cabo polos doutores Adrián Ares e Irene Pereira, profesores da área de Ciencias e Técnicas Historiográficas da UNED, que como relatores no mesmo demostraron un alto nivel de coñecementos e unha acendrada calidade pedagóxica". Villalba expuxo que este curso contou "coa entusiasta resposta dun alto número de interesados que deste xeito pasaron a ser familia UNED, e gozaron das xornadas aprendendo a descifrar algúns enigmas dos longos séculos medievais. Este é un dos obxectivos máis importantes da Paleografía na súa vertente de lectura e por iso o curso encamiñouse a modo de preludio para transitar este camiño, longo pero posible, do entendemento das devanditas escrituras. Efectivamente, o curso percorreu as escrituras máis significativas do mundo medieval hispano, desde a primitiva visigótica ata as grafías góticas cursivas máis avanzadas, deixando entrar a luz nese mundo de sombras que custodia os recónditos misterios do pasado. Os asistentes a este curso puidérono efectuar grazas ás magníficas e variadas láminas que foron presentadas en soportes orixinais durante as sesións", sinalou o director do curso.

"É certo que o dominio da Paleografía como método de lectura necesita de dedicación intensa e por iso avogamos para que este curso non sexa o último, senón o primeiro dunha serie que auguramos moi frutífera como produto da colaboración entre as tres institucións participantes na actividade. Non quero estenderme máis, e desexo que as palabras ulteriores sexan de agradecemento a todos os participantes no mesmo, institucións e persoas, porque sen o magnífico labor organizador do Centro Asociado de Ourense, a colaboración inestimable do Arquivo Histórico Provincial de Ourense por medio da documentación orixinal, xunto coa contribución instructiva do profesorado e como non, a asistencia dos alumnos e alumnas, que ao fin son os que fan posibles estes desempeños. Moitas grazas". Así terminaba toda unha semana de achegamento á Paleografía con 15 horas desde o pasado luns, día 24 de abril.

Adrián Ares, expoñendo as escrituras de privilexios, albalaes e precortesana nunhas sesións moi apreciadas polos estudantes de catro países.

Nesas sesións, especialmente desde o mércores, Adrián Ares Legaspi falou das escrituras de privilexios, albalaes e semicursiva no século XIII. Naquel tempo xurdiu unha nova concepción do Estado, houbo un reforzo das monarquías, novas teorías do poder real; apareceron as cancillerías, coa súa complexidade burocrática. Xurdiu o desenvolvemento do mundo urbán, coa aparición do comercio, feiras, mercados. E tamén aparecen en escena as ordes mendicantes, que usarán a escritura. E as universidades en Castela o que supón un incremento da produción libraria. Igualmente aparece o Notariado, que vai aumentar a produción documental. Deuse un aumento das tipolozias escritas grazas ao uso do papel na Península Ibérica, pois en Xátiva, en 1151 situouse o primeiro centro europeo de fabricación de papel.

Aquel século viu xurdir o romance, lingua das cancillerías e notarios. E aparece a escritura gótica. Ares Legaspi explicou o ciclo gráfico gótico e o mundo cursivo para despois deterse na escritura de privilexios, coa súa nomenclatura, orixes, as súas características gráficas para mencionar os usos e funcións. E mostrou os privilexios rodados, que locen un selo circular que vén desde Xelmírez. E as cartas plomadas que dan ao documento gran solemnidade, é dicir, que son documentos a perpetuidade, de longa duración. Outros levan soamente un selo de cera, pois tratase de documentos menos solemnes.

Un dos momentos máis esperados foi o de ver documentos reais que se suben á sala onde se desenvolve o curso, acordes co que se trata en cada sesión.

Os estudantes coñeceron igualmente a escritura de albalaes e a escritura semicursiva. "A emisión dos privilexios rodados chegou a ser un traballo arduo que ocupaba moito tempo, o cal fixo que se crease unha notaría específica para emitir estes documentos: Notaría maior de privilexios. Esta dependerá da Cámara Real e será desta oficina especializada da que emanarán as concesións e mercés do rei. Notaría maior de privilexios foi fundada por Alfonso XI. Pedro vaina usar e consagrarase definitivamente con Enrique II nas cortes de Toro de 1369. Pasa a chamarse con Enrique III Notaría maior de privilexios rodados e con Enrique IV, Escribanía maior de privilexios e confirmacións, porque na súa maioría os privilexios levarán nestes momentos unha confirmación", explicou o relator. E engadiu: "En 1371, nas cortes de Toro, Enrique II crea a Real Audiencia. En 1422, Juan II a Chancillería de Valladolid".

"Por outra banda, Juan I de Castela crea en 1385 o Consello Real, órgano de carácter consultivo que asesora ao rei. Esta relación entre o rei e o Consello real substánciase nos documentos, en ocasións, dando lugar a tipoloxías novas. De feito, co paso dos séculos, a xestión cada vez será máis complexa e tamén os documentos de xestión, que se diversifican", sinalou Adrián Ares.

O relator citou tamén a produción documental da Igrexa en Castela relatando como o Papa Xoan XXII nomeaba estranxeiros para beneficios peninsulares, ou o foco de atracción internacional que supuxo o Papado establecido en Aviñón. Nesta época aparecen novos axentes, como os notarios apostólicos e novos axentes gráficos: a escritura mixta francesa.

Adrián Ares tamén falou dos rexistros notariais de Castela e puxo tres exemplos: 

• Ferreiro Jiménez, Mauricio, “Palabra de notario. El registro de Gonzalo Pérez, escribano de Castrillo-Tejeriego (Valladolid) (1334-1335)”, Historia. Instituciones. Documentos, 47 (2020), pp. 235-254.
• El registro notarial de Torres (1382-1400): edición y estudios, Sevilla, Junta de Andalucía, Consejería de Cultura y Deporte, 2012.
• Tombo C. Arquivo da Catedral de Santiago de Compostela. 1328. 

"O século XIV é un momento de expansión da escritura", sinalou o profesor, quen a continuación pasou a explicar a escritura gótica de privilexios, a gótica de albalaes así como a gótica precortesana. Esta última presenta como características gráficas exemplos desde a escritura máis sentada ata a cursiva con transición cara a formas redondeadas. En canto aos usos e funcións desta escritura son varios: está en documentos selados (ploma/cera) e non selados; en documentos en pergamiño e papel de documentos producidos pola Cancillería Real, por outras cancillerías e oficinas e por notaríalas. 

Irene Pereira iniciou o xoves o apartado dedicado a estudar a escritura cortesá meténdonos no século XV. Así dixo que esta escritura foi utilizada fundamentalmente desde principios ata finais do século XV. Aínda que non foi empregada durante moito tempo en comparación con outros tipos escriturarios, o alto volume de documentación que nos chegou ata os nosos días procedente en moi diversos ámbitos obriga a que hoxe necesitemos dedicarlle unha especial atención". As causas da súa abundancia hai atopalas nos seguintes feitos: 

• Un ambiente cultural rico.
• Unha multiplicación da actividade notarial.
• Un maior número de documentos e de tipos documentais.
• Unha burocracia cada vez máis organizada.
• Un aumento dos contactos e das actividades comerciais.

Pereira García falou da Cancillería dos Reis Católicos. Dita Cancillería real era, a "institución encargada da elaboración e emisión dos documentos emanados pola monarquía. Os primeiros chanceleres remóntanse ao século XII. Regulado en Las Partidas de Alfonso X o Sabio". Na Cancilería Real estaban os seguintes cargos:

• Chanceler, ou na súa falta, vicechanceler.
• Notario.
• Escribáns.

• Sellador.
• Rexistrador.
• Secretario.

"Durante o reinado dos Reis Católicos temos unha cancillería perfectamente organizada e con numerosos profesionais: chanceleres maiores do selo maior e da poridad, notarios maiores dos reinos e dos privilexios, mordomo maior, contadores maiores de facenda, rexistrador maior, secretarios e escribanos", sinalou a relatora. Os documentos eran de Cartes de Privilexio, Provisións, Cédulas Reais e Cartas Misivas. Falou a profesora da boa letra cortesá, que se forma entre os anos 1400 e 1425. Estas son as súas características: 

• É unha letra apertada, miúda e de característicos trazos envolventes.
• O emprego dunha “boa letra cortesá e apertada e non procesada” para determinados documentos reais e escrituras públicas, sobre todo notariais, en todos os reinos e señoríos vinculados á Coroa de Castela, establécese como requisito legal de obrigado cumprimento para a validez das escrituras. 
• Queixas: Unificación dos dereitos honorarios e taxas arancelarias a cobrar polos notarios.
• Ordenanzas de Alcalá de 1503: letra cortesá, páxinas cheas e sen grandes marxes, número de liñas… 

A imaxe mostra algúns nexos propios da escritura cortesá, que foron expostos e comentados aos estudantes.

 Os estudantes puideron ver varias imaxes das grafías do alfabeto con este tipo de escritura. De todas as escrituras mostradas durante a semana esta quizais foi a máis complicada pero aínda así saíron as traducións dos documentos mostrados en pantalla, sen dúbida a parte máis participativa e divertida de cada sesión. Hai que lembrar que sendo un curso de iniciación foi tamén de alto nivel. 

Dicía Frei Luís de Granada en 1583: “Un gran escrivano, que quere assentar nunha cidade escola de escribir, fase moitas diferenza de letra, unhas de tirado (moi cursivas e estendidas), outras de redondo (semicursivas, precortesanas e cortesás), outras de letra escolástica, outras de hazienda, outras crebadas, outras iluminadas (con adornos e rasgueos…) para mostrar con isto a suficiencia (profesional) que teñen os notarios”. 

A teoría rematou con dúas características da escritura procesada: 

• Dexeneración da escritura cortesá pola súa extrema cursividad. 
• Vémola entre 1470 e 1600 aprox. 
• Uso: rexistros, pero sobre todo nos procesos xudiciais. 

 De seguido comezaron as traducións e a profesora achegou un recurso dixital como os dicionarios dos séculos XV ao XVIII. Para traducir ben cada documento é preciso coñecer as grafías, e para iso facilitouse aos estudantes unha bibliografía selecta e táboas para aprender primeiro como en cada época trazábanse os caracteres. É bo facer cada un os seus propios trazos para afacerse a como aqueles antepasados escribían e deste xeito entender mellor dita escritura. E como sucedeu en cada sesión, os técnicos do Arquivo Histórico Provincial de Ourense achegaron á sala outra serie de documentos desta época da escritura cortesá que foron comentados tanto por Irene Pereira como por Adrián Ares.

 A xornada última deste venres, 28, serviu para seguir avanzando na escritura cortesá, co doutor Ares Legaspi, que se referiu a esa escritura durante os séculos XV e XVI, participando todos os asistentes na tradución dos documentos propostos.

Francisco Sandoval explicou a historia e contidos do AHPOU aos membros do curso que o seguiron presencialmente desde Ourense.

Visita

Os estudantes de Ourense que asistiron presencialmente a este curso, tiveron unha visita guiada ao AHPO na tarde do xoves. Foron guiados polo técnico de arquivos Francisco Sandoval Verea, para coñecer algúns dos espazos máis sobresaíntes do devandito centro, instalacións que sorprenderon aos asistentes chegando á conclusión de que é o arquivo provincial máis moderno de España pola calidade da súa sede e pola riqueza documental que custodia.

Nunhas instalacións de tecnoloxía avanzada, os presentes gozaron coñecendo algunhas marabillas documentais que se custodian en San Francisco.

E así remataba unha proposta de UNED Ourense que terá continuación. Este curso levou o nome de Ourense a catro países nunha semana. Os matriculados coñeceron parte dos documentos marabillosos que se gardan na nosa cidade. É unha maneira de mostrar unha imaxe culta e diferente da nosa cidade. Da nosa terra.

UNED Ourense

Comunicación