A emoción de estudar Paleografía con documentos reais na sala

25 de abril de 2023

Estudantes de catro países aprenden as normas básicas da escritura dos documentos medievais no curso de iniciación que UNED Ourense está a celebrar esta semana no Arquivo Histórico Provincial.

OURENSE, 25 de abril de 2023. Cun total de 55 estudantes comezou esta semana o curso de Iniciación á Paleografía Medieval organizado pola UNED, que ten lugar na sede do Arquivo Histórico Provincial de Ourense. A directora do Departamento de Historia Medieval, Ciencias e Técnicas Historiográficas da UNED, Ana María Echevarría Arsuaga, expresou a súa satisfacción por poder presentar esta nova actividade do Departamento con dous novos profesores, Adrián Ares e Irene Pereira, "que esperamos inicie un novo ciclo de cursos de Paleografía nos próximos anos. Tamén agradeceu ao Arquivo Histórico Provincial de Ourense, un dos mellores do país tanto polas súas instalacións como polo seu contido, grazas á permanencia dos fondos da Desamortización, as súas facilidades para celebralo, permitindo aos estudantes da UNED un contacto de primeira man cos documentos, tan emocionante para aqueles a quen lles gusta o período medieval e as escrituras antigas". O director do Arquivo, Pablo Sánchez Ferro, agradeceu á UNED a elección desas instalacións para desenvolver este primeiro curso e fixo votos para que despois desta iniciativa a UNED poida organizar outras accións no AHPOU.

Pablo Sánchez Ferro, Ana María Echevarría Arsuaga e Jesús Manuel García Díaz, inaugurando o curso no AHPOU.

O director de UNED Ourense, Jesús Manuel García Díaz, agradeceu tanto ao Arquivo Histórico Provincial como á Facultade de Xeografía e Historia da UNED a disposición para afrontar este primeiro reto. "A idea deste curso tivémola hai un ano e desde o primeiro momento só houbo facilidades e moita dose de ilusión por todas as partes implicadas: UNED Ourense, a Facultade e o Arquivo. Daquelas primeiras reunións hoxe temos o gusto de inaugurar este curso que celebramos nun arquivo que destaca en España tanto pola calidade da súa estrutura física, o seu edificio como pola cantidade e calidade da documentación custodiada. É realmente un orgullo poder utilizar estas instalacións para ben dos nosos estudantes. Ao mesmo tempo queda patente que dispoñemos dun magnífico Departamento de Historia Medieval, Ciencias e Técnicas Historiográficas da UNED disposto a colaborar e facer de Ourense un referente en accións formativas relacionadas co patrimonio documental. A nosa intención é diversificar a temática de cursos que lanzamos desde UNED Ourense, e dado que apostamos polo patrimonio cultural, queremos que haxa cada vez máis iniciativas relacionadas con esta área na que Ourense ten moito que dicir. Por tanto, a partir deste intre, divírtanse aprendendo paleografía", dixo o director de UNED Ourense.

Irene Pereira García deu a primeira sesión divulgativa para coñecer os textos en escritura visigótica e carolina.

Houbo un recordo para o catedrático deste Departamento, José Miguel López Villalba, que non pudo asistir ao curso por un problema de saúde, desexándolle unha pronta recuperación. A primeira sesión da semana protagonizouna a doutora Irene Pereira García, Persoal Investigador Doutor na UNED, Doutora pola Universidade de León, Licenciada en Historia pola Universidade Complutense de Madrid, e investigadora posdoctoral do Departamento de Historia Medieval, Ciencias e Técnicas Historiográficas da UNED. Disertou sobre Escrituras visigótica e carolina, séculos XI-XII. Comezou mencionando recursos dixitais como o tesauro de lingua latina, ou o Dizionario dei abbreviature de Adriano Cappelli de 1929, que está accesible na internet. "Temos que afacernos a outro vocabulario, outra linguaxe porque os documentos desta época están en latín", sinalou Pereira. A relatora concitou a máxima atención grazas á súa lección divulgativa pero rigorosa, que fixo as delicias dos estudantes, como así quedou confirmado á hora dos agradecementos ao final da xornada.

A escritura visigótica non a trouxeron os visigodos

Pereira García falou do ambiente histórico e cultural, dos centros escriptorios na Alta Idade Media par despois centrarse en dous grandes bloques: o primeiro dedicado á escritura visigótica, explicando por que se chama así, as súas orixes e desenvolvemento e como se clasifica, é dicir, escritura visigótica redonda e visigótica cursiva. A profesora mostrou as características gráficas, morfoloxía, nexos e abreviaturas así como os signos especiais e as variantes rexionais. "Co termo de escritura visigótica defínese xeralmente a escritura que foi utilizada na Península Ibérica entre os séculos VIII e XII. Esta amplitude cronolóxica -de máis de catro séculos- é o que explica a importancia que ten este tipo de letra nos obxectos escritos", sinalou Irene Pereira. E advertiu: "Pode ser denominación confusa o nome de escritura visigótica – ou gótica - que vén de moi antigo, debido a que xa desde a Baixa Idade Media pensábase que era a escritura que trouxeran os visigodos ao invadir a Península. No século XVIII demostrouse que isto non era así e que aínda que se orixinou durante o período da monarquía visigoda, non foi unha escritura importada. Orixinouse como consecuencia dunha evolución natural e gradual da escritura utilizada unha vez que ten lugar a desmembración do Imperio Romano (a nova escritura romana común). Ao longo da historia viuse denominada de diferentes formas: gótica, mozarábica, toletana…. Non é correcto denominala como escritura visigótico-mozárabe, debido a que, aínda que os mozárabes (ou cristiáns do sur) empregárona, tamén o fixeron os cristiáns dos reinos do norte, por iso é polo que, precisamente, desde outrora subliñouse o seu carácter “nacional”. Pero tamén foi utilizada na Aquitania francesa. Exemplo de particularismo gráfico que comparte elementos coa escritura longobarda, merovinxia, beneventana etc., a visigótica inclúese no conxunto das chamadas escrituras precarolinas", salientou a relatora.

Un momento da sesión, que se emite en directo e diferido para os 55 estudantes matriculados tanto en España como noutros países.

O segundo bloque foi o da escritura carolina, mencionando Pereira a súa importancia e o retorno que supuxo á unidade gráfica. Falou das circunstancias que motivaron a súa introdución, as súas características gráficas, morfoloxía, nexos e abreviaturas e tamén dos signos especiais sen esquecer como se produciu a súa difusión e transformación cara á escritura gótica. "A carolina impuxo unha unidade gráfica para toda Europa mantida en esencia ata os nosos días. Os humanistas italianos farán renacer esta escritura coincidindo coa imprenta", sinalou Pereira García.

Como colofón da primeira sesión mostráronse varios documentos co tipo de escritura estudada, exhibidos polo propio AHPOU na sala para o seu comentario.

Foi unha sesión moi interesante e entretida dado que toda esa teoría derivou na práctica, que é o modo de ir vendo sobre o documento todas as normas antes visitas. E así, entre os estudantes da sala como os que seguen o curso desde outros puntos de España e do estranxeiro, propiciouse unha participación enriquecedora e non menos simpática ao ler entre todos cada palabra dos documentos propostos tanto en escritura visigótica como carolina.

Unha vez vistos os documentos da sesión, a sorpresa veu ao final, pois dous técnicos do Arquivo subiron unha mostra de documentos desa época estudada, documentos reais, todos eles de pequeno tamaño. Foron comentados pola relatora e agradaron aos estudantes, pois non poucos consideraron este feito un agasallo. Como lles dixo a doutora, non é habitual ver documentos reais nun curso desta categoría. Os estudantes matriculados neste curso de iniciación á paleografía son 55 e seguen o curso desde:

Alemaña: 1
Suíza: 1
Brasil: 1
Galicia 15
Andalucia: 14
Madrid: 8
CyL: 5
CyLM: 3
Asturias: 3
Cantabria: 2
Cataluña: 1
Navarra: 1
Valencia: 1

Paleografía, en sentido etimolóxico, significa “ciencia que estuda as escrituras antigas”. Ten como obxectivo aprender a ler textos escritos en escrituras hoxe en desuso, para comprender o contido do texto e o significado do transmitido. Do mesmo xeito, a Paleografía ocúpase da historia da arte de escribir, ou Historia da Cultura Escrita, e dos distintos momentos nos que as formas gráficas foron obxecto dunha evolución histórica. Por tanto, tamén é substancia da Paleografía o uso que da escritura fíxose por parte dos compoñentes dunha sociedade histórica dada. O home trazou a escritura desde tempos moi antigos ben sobre materias duras como a pedra ou os metais, ben sobre outros elementos capaces de soportar a escritura como papiros, pergamiños, tabliñas enceradas ou papel. Coñecemos a escritura empregada ao longo de todos os tempos porque chegou ata nós un importante número de textos escritos: inscricións, grafitis, moedas, documentos soltos, códices ou libros, obras artísticas con letras inseres etc. Desde esta óptica a Paleografía inclúe en si mesma á Epigrafía e, en parte, á Numismática, materias que infelizmente non serán tratadas directamente no transcurso da aprendizaxe. Interésanos a escritura trazada polo home, damos a importancia que se merece ao tema do soporte sobre o que se realizase a escritura, pero temos que asumir que a escritura é a mesma en cada época histórica, ben se trace sobre un ou sobre outro tipo de soporte. O soporte e o instrumento co que se trazou a escritura pode ter unha importancia relativa e, ás veces, o utensilio e as súas variacións produce modificacións destacadas sobre as formas das letras; á súa vez, haberá que poñelo todo en relación coa habilidade ou destreza da persoa que executa a escritura en cada momento histórico e sobre cada soporte, así como cos gustos artísticos e coa filosofía e coa cultura dos homes dos diversos tempos pasados.

O home trazou a escritura desde tempos moi antigos ben sobre materias duras como a pedra ou os metais, ben sobre outros elementos capaces de soportar a escritura como papiros, pergamiños, tablillas enceradas ou papel. Coñecemos a escritura usada ao longo de todos os tempos porque chegaron ata nós un importante número de textos escritos: inscricións, grafitis, moedas, documentos soltos, códices ou libros, obras artísticas con letras inseres etc. Desde esta óptica a Paleografía inclúe en si mesma á Epigrafía e, en parte, á Numismática, materias que infelizmente non serán tratadas directamente no transcurso da aprendizaxe. Interésanos a escritura trazada polo home, damos a importancia que se merece ao tema do soporte sobre o que se realizase a escritura, pero temos que asumir que a escritura é a mesma en cada época histórica, ben se trace sobre un ou sobre outro tipo de soporte.

O soporte e o instrumento co que se trazou a escritura pode ter unha importancia relativa e, ás veces, o utensilio e as súas variacións produce modificacións salientables sobre as formas das letras; á súa vez, haberá que poñelo todo en relación coa habilidade ou destreza da persoa que executa a escritura en cada momento histórico e sobre cada soporte, así como cos gustos artísticos e coa filosofía e coa cultura dos homes dos diversos tempos pasados.

Visita guiada

Con motivo deste curso da UNED, o xoves, día 27, ás 16:00 horas, haberá unha visita guiada ao Arquivo Histórico Provincial de Ourense para os estudantes que seguen as sesións desde esta sede.

UNED Ourense