"O espazo magrebí caracterízase por ser políticamente heteroxéneo, culturalmente homoxéneo, con fronteiras antiguas, pero relativamente estables"

22 de abril de 2025

O profesor David Alvarado explicou as causas e impacto das primaveras árabes, matizando que é Magreb e Norte de África e que se entende por mundos árabes. O curso de UNED Ourense extenderase ata o 13 de maio, con 55 matriculados de España, Países Baixos e Colombia.

OURENSE, 22 de abril de 2023. Comezou esta tarde de martes en UNED Ourense o curso Xeopolítica das primaveras árabes norteafricanas, que se celebrará ata o 13 de maio. A inauguración tivo lugar a media tarde, polo director de UNED Ourense, doutor Jesús Manuel García Díaz. "Despois de máis de dez anos, das primaveras árabes norteafricanas, consideramos que transcorreu suficiente tempo para analizar con perspectiva histórica os cambios de orde política, social e económico que xeraron e para abordar ata que punto tales mobilizacións tiveron éxito ou, pola contra, fracasaron, así como as implicacións que supuxeron para o Magreb e os seus veciños europeos", dixo García. Os estudantes lograrán unha visión integral das primaveras árabes no Magreb, comprendendo a súa relevancia histórica e os seus impactos no particular contexto político, social e económico da rexión; ademais de establecer conexións con outras dinámicas globais e presentar análises críticas dos retos actuais no Norte de África. "Temos por diante 20 horas lectivas nun curso no que se matricularon 55 persoas, das cales 53 séguennos desde 15 comunidades autónomas españolas, ademais dun seguidor nos Países Baixos e outro desde Colombia. Para darnos luz sobre o tema do curso, contamos co profesor doutor David Manuel Alvarado Roales, profesor asociado na Uvigo e docente na UNED Senior de Ourense. Hoxe ofrécenos a sesión Contexto xeral: causas e impacto das primaveras árabes. Continuidade e cambio nos réximes políticos do Norte de África e Oriente Medio. Teremos máis citas con este curso e profesor os martes 26 de abril e 6 de maio; o venres, 9 de maio e o martes, 13 de maio. Grazas por inscribirse nesta iniciativa de UNED Ourense e espero que se divirtan aprendendo pois xa saben que o coñecemento, a sabedoría, move máis que as cousas que se moven".

De seguido tomou a palabra Alvarado Roales quen fixo matizacións sobre o Magreb e o Norte de África, e así expuxo que se entende por mundos árabes:

“Mundo árabe é un concepto cómodo para referirse a unha realidade de 13 millóns de quilómetros cadrados e máis de 450 millóns de persoas (460-470 millóns, actualmente), repartidos en 22 países, 24 se incluímos ao Sahara Occidental e tomamos a Sudán do Sur.
Área extremadamente diversa, cuxa pretendida unidade non se compadece coa realidade na práctica, máis aló dun ideal, mítico e soñado polos ideólogos da 'nación árabe' na loita polas independencias das nacións da rexión.
Nesta parte do planeta, históricamente existiu un imperio árabe, que era moi difuso como tal, e logo concorreu o imperio otomán, que non era árabe pero si musulmán, que conviviu co imperio jerifiano de Occidente (Gran Marrocos).
Na loita anticolonial, en plena efervescencia nacionalista, tras as independencias coa guerra fría e o socialismo árabe do Partido Baath, institucións, proxectos, discursos e narrativas, pero non temos en momento algún nada similar a unha unidade árabe.
De feito, son raros os exemplos de cooperación entre países árabes ou, polo menos, non son máis raros que os exemplos de cooperación con países doutras latitudes: Tunes con Italia, Marrocos con España, Líbano con Francia, Siria con Turquía etc. Existen numerosos factores de diversidade, mesmo dentro de cada país rexístranse profundos clivajes de heteroxeneidade social e cultural: Marrocos, Alxeria, grandes distancias, atentado de In Amenas en 2013 (1.675 km.)
A estes factores hai que engadir os procesos de colonización, con diferentes potencias en liza, que utilizan diferentes instrumentos en función de cada contexto (Francia en Alxeria vs Francia en Marrocos), as independencias e procesos de construción dos novos Estados, o impacto da guerra fría, o feito sionista, guerras civís, aplicación do Dereito internacional con xeometrías variables, múltiples formas de dominación, sistemas políticos particulares, dacabalo entre modernidade e tradición… impacto das primaveras árabes.

Dixo Alvarado que segundo Hamilton Gibb, historiador británico: “son árabes todos aqueles para quen o acontecemento central da historia é a misión de Mahoma e a memoria do imperio árabe, e que fan da súa lingua árabe e a súa herdanza cultural a súa posesión común”. De aquí derívase:

Realidade multiconfesional: Exipto, Líbano, Iraq, cristiáns de Oriente…
Criterio lingüístico: dialectos árabes, televisión etc. Herdanza cultural: conciencia dun pasado común artificial, mitificado, sendo a aspiración a unha unidade política e cultural un fito do final do século XIX.
Minorías étnicas: kurdos, bereberes.
Conciencia de declive e marxinalización (Sur).

"Existe, ademais, diferenza entre o Machrek (Oriente) e o Magreb (Occidente), pero tamén Península Arábiga e Nilo", explicou o docente, indicando a continuación que se trata de sistemas económicos heteroxéneos: nivel de riqueza e modelos económicos variados. Así:

O país con maior PIB é Arabia Saudita vs Comoras e Djibuti, que son os que menos teñen.
Catar posúe o maior PIB per cápita (case 90.000 dólares) vs. Siria (420 dólares), Somalia (592) e Sudán (algo máis de 1.000 dólares).
Marrocos: 3,500-3,800 USD; Alxeria: 4,200-4,500 USD; Tunes: 3,900-4,100 USD; Libia: 6,000-7,000 USD.
Taxas de crecemento diverxentes, con países que crecen case con dous díxitos (Kuwait, Arabia Saudita e EAU) e outros que acumulan anos de crecemento negativo (Líbano, Sudán, Libia).
Extremada dependencia petroleira dalgúns: Libia (56,4%, Iraq 42,2%, Kuwait 27,6%).
Dificultades do PIB e de métricas macroeconómicas para dar conta do peso de servizos como a saúde e a educación. IDH, sobre 191 países: Arabia Saudita 35º, Marrocos 123º, Siria 150º e Mauritania 158º.
En xeral imponse o modo de produción capitalista, aínda que baixo declinacións particulares: “países socialistas”, onde o rol do exército é notable e cohabita co sector privado (Alxeria); “capitalismo de castes”, cunha evolución do exército (Siria, Tunes); “economías petroleiras” baixo tutela dinástica e vontade diversificadora; “economías abertas hiperliberales” (Líbano); e “economías con estruturas precapitalistas” (Sudán, Mauritania, Iemen).
Certos elementos comúns: dependencia externa, burguesías autóctonas, prácticas clientelares, obstáculos compartidos ao desenvolvemento como o “capitalismo de amigos”…
Desafíos grandes, necesidades perentorias de poboacións que crecen, acoden a organismos de financiamento internacional (FMI, BM, Banco Islámico de Desenvolvemento, Banco Africano de Desenvolvemento etc.), plans de axuste estrutural que agravan crise en curso, turbulencias cíclicas, protestas habituais e auxe dos populismos.

David Alvarado referiuse igualmente ao autoritarismo político como elemento común do “mundo árabe”:

Existe debate de ideas, mesmo en condicións difíciles, pero o que destila ao resto do mundo é o monolitismo dos réximes en liza.
Consideración de sociedades incapaces para a práctica democrática ata 2011, sendo unha onda de choque as “primaveras árabes”, aínda que unha década despois o balance non é nada positivo.
Mobilizacións recorrentes, episodios de contestación, localizados ou amplos, pero segue imperando o autoritarismo.
Estados moi recentes, que adoecen de fraxilidade estrutural, con falta de profundidade histórica, que se compensa con lonxevidade e personalización de poderes en liza: Tunes apenas tivo dous presidentes desde 1956 (Bourguiba e Ben Ali), Gadafi no poder desde 1969, a dinastía O Assad e partido Baath en Siria desde 1963…
Avances cara á institucionalización dinástica: repúblicas dinásticas e monarquías hereditarias, neoloxismo jamahiriya (jumhuriya + malakiya).

A oposición Chiismo vs sunismo, di o doutor Alvarado que:

Non rexe no Magreb, máis aló da rivalidade que poidan ter potencias como Irán e Arabia Saudita por amplificar a súa influencia en determinados países.
A ruptura orixinal é de orde política e as discusións políticas elabóranse despois: a crenza nun deus único é máis importante que as diverxencias.
Morte do Profeta, no ano 632, asunto da sucesión, elixíndose os primeiros califas entre o seu círculo máis próximo, pero o cuarto, Alí, curmán e xenro, é asasinado. A Chi’a, que é o Partido de Alí, defende os seus dereitos e os dos seus descendentes fronte aos “califas oficiais” sunitas, que seguen a tradición.
Despois, o chiismo evoluciona e divídese sobre o número de irmáns, que se recoñecen como guías, con acceso á mensaxe divina, sendo os duodecimanos (12) os maioritarios, pero tamén hai zaiditas, ismalianos e unha rama heterodoxa, os alauitas (Marrocos?).
Irán non é un país árabe e representan un 10% en países como Iraq, Líbano, Arabia Saudita, Iemen e Siria.
En clave xeopolítica, desde o triunfo da revolución islámica, en 1979, amplificándose o clivaxe tras a caída de Sadam Hussein, en 2003, que é o que abre a porta ao acceso ao poder dos chiitas.
Sempre existe a tentación de privilexiar este factor de análise: aínda que o elemento confesional é a integrar na análise, pero non substitúe a toda unha diversidade de factores: Arabia Saudita contra Irmáns Musulmáns; Arabia Saudita contra Catar; Exipto vs. Turquía; proximidade entre hutíes e o antigo presidente Ali Abdallah Saleh en Iemen; apoio de Irán á Armenia cristiá; oposición entre Irán e o Acerbaixán chiita etc.

En canto aos chóques-conflitos nos mundos árabes, David Alvarado sinalou que:

A 1ª colonización deriva da conquista Otomá entre finais do XV e XVII, momento de máxima expansión, salvo Marrocos. Dominación variable, en función da súa proximidade con Constantinopla.
Colonización occidental franco-británica, que comeza coa expedición a Exipto de Napoleón Bonaparte (1798-1801) e no XIX e XX, espazos prioritarios para a colonización europea, con modalidades variables. Fin da primeira guerra mundial, repartición de Oriente Medio nos acordos de Sykes-Picot.
Independencias nacionais, precedidas de movementos de resistencia, construción de movementos nacionais, Exipto 1922, Iraq 1932, Líbano 1943, Siria e Xordania 1946, Libia 1951, Sudán, Marrocos e Tunes 1956, Alxeria 1962…
Construción de Estados nacionais.
“Feito sionista”, antisemitismo en Europa, reacción sionista de Théodore Herzl (O Estado xudeu, 1896), Declaración Balfour de 1917 a favor da creación dun “fogar nacional” xudeu en Palestina, SdN atribúe mandato a Reino Unido sobre Palestina en 1922 para favorecer o desenvolvemento deste “fogar nacional” e profundas consecuencias, reacción árabe, mito palestino etc.
Tras a Segunda Guerra Mundial, plan de repartición, dous Estados, proclamación do Estado de Israel o 15/5/1948, que non inclúe o recoñecemento de fronteiras da ONU, Ben Gurio…
Impacto xeopolítico maior, guerras israelo-árabes desde 1948, guerra de Suez (1956), guerra dos seis días (1967), guerra do Kipur (1973), invasión do Líbano (1982), negociación acordos de paz de Camp David, fracaso dos Acordos de Oslo I, II, Arafat, Peretz, recrudescencia das violencias, auxe do Hamas, da dereita radical israelí…
Trump e Acordos de Abraham.

Son, segundo o profesor, tendencias nos “mundos árabes”:

Islamismo, islam político: irmáns musulmáns, reislamización das sociedades árabes.
Reafirmación dos estados nación vs. Panarabismo.
Enfraquecemento do aparello do Estado (Siria, Líbano, Xordania, Iraq).
Estados errados (Libia, Iemen, Mauritania). 2010-2011 “primaveras árabes” e restauración autoritaria.
Institucións panárabes: Liga Árabe (1945), UMA (1989), 5-5 (Francia, España, Portugal, Italia e Malta + Libia, Tunes, Alxeria, Marrocos e Mauritania).
O papel de Occidente: UE vs EEUU. Rol de Rusia e potencias emerxentes (Turquía, China, India, Irán etc.)/ etc.). Aplicación do dereito internacional.

No Norte de África atopamos o Magreb, e que é o Magreb?

O Magreb é unha rexión que inclúe principalmente a Marrocos, Alxeria, Tunes e Libia. Estes países comparten un legado cultural bereber desde a antigüidade e arabo-musulmán a partir do século VII. A pesar desta herdanza común, o espazo magrebí caracterízase por ser políticamente heteroxéneo, aínda que culturalmente homoxéneo, con fronteiras antigas, pero relativamente estables.
Fragmentación Política e Ideolóxica. Tras as independencias, xurdiron profundas diferenzas ideolóxicas: Alxeria posicionouse como líder do tercermundismo mentres Marrocos mantiña unha monarquía tradicional. Tunes adoptou un reformismo inspirado en Occidente. Esta división entre 'conservadores' e 'revolucionarios' creou unha verdadeira 'guerra fría interárabe' que preveu calquera unificación política exitosa.
Tentativas erradas de unificación. Durante a Guerra Fría, os novos estados magrebís foron rapidamente involucrados nos enfrontamentos ideolóxicos entre bloques. En 1964 creouse o Comité Permanente Consultivo Magrebí (CPCM) para facilitar a integración económica, pero fracasou debido á prioridade dada ás construcións estatais nacionais e as relacións bilaterais. Cada intento de unificación só buscaba contrarrestar a influencia dos veciños rivais. Experiencia errada da UMA, a partir de 1989.
Divisións culturais e étnicas. A pesar de definirse como estados árabes e musulmáns, a diversidade cultural é significativa. As comunidades bereberes son a principal minoría cultural, con presenza variada en cada país. Tamén existen importantes comunidades xudías históricas. Con todo, estas diversidades son obliteradas polos estados modernos que prefiren promover unha identidade árabe-musulmá uniforme.
Conflitos rexionais clave. A oposición máis fundamental dáse entre Alxeria e Marrocos, centrada no conflito do Sahara Occidental. Este enfrontamento ten raíces na época colonial e impediu calquera integración rexional efectiva. Outro eixo de tensión é a rivalidade entre Alxeria e Libia pola influencia en África, especialmente na rexión sahelo-sahariana.
O Magreb Post-Primavera Árabe. As revoltas árabes de 2011 marcaron un punto de inflexión. En Tunes e Libia levaron ao poder partidos islamitas que declararon o seu compromiso coa democracia. Isto desafiou o dogma do 'choque de civilizacións' e a suposta incompatibilidade entre Islam e democracia. Con todo, os cambios foron desiguais en cada país.
Perspectivas futuras. O futuro do Magreb está marcado por varios desafíos: a persistencia de AQMI na rexión sahelo-sahariana, os problemas migratorios, e novas dinámicas xeopolíticas. A rexión volveuse crucial na política global debido aos seus recursos potenciais e a súa posición estratéxica entre África Occidental e o Mediterráneo.
O Magreb segue sendo un espazo profundamente fragmentado politicamente, aínda que culturalmente coherente. As consecuencias das 'primaveras árabes' están aínda en desenvolvemento, afectando tanto as dinámicas internas como a súa posición na política internacional. A rexión enfronta o desafío de construír institucións máis inclusivas mentres manexa tensións rexionais e globais persistentes.

David Alvarado fixo unha serie de precisións sobre as primaveras magrebís. Así sinalou a súa transcendencia:

Primeira revolta masiva desde as independencias. Sen precedente desde as décadas de 1940-1960. Revoltas precedentes, sobre todo as “revoltas do pan” na década de 1980, sendo a máis mortífera a de Alxer en novembro de 1988, que deixou 500 mortos civís abatidos pola Policía. Pero estas revoltas non encarnan un fenómeno de tal envergadura nin amplitude, espazados no espazo e no tempo, confinados a espazos concretos reducidos. Cambia a escala, o número de actores comprometidos, as súas reivindicacións e modos de expresión, así como nivel de consecuencias políticas.
O mundo árabe era etiquetaxe como un “desastre”: autoritarismo político, corrupción sistemática, ausencia de mulleres en postos de responsabilidade, analfabetismo, violencia como modo de regulación das relacións… medidas sociais cosméticas ofrecidas por inamovibles potentados ás súas poboacións, promesas de reformas institucionais, guerras intestinas, certas esperanzas, optimismo, mitigado pola realidade e o paso dos anos. Durante a “primavera árabe” esta área do planeta non era ese “desastre”, senón que descubriamos anhelos de liberdade e democracia nuns pobos que dabamos case por perdidos.
O Magreb interesa por razóns xeoestratéxicas evidentes, seguridade, migracións, provisión de hidrocarburos, comercio e economía, historia e memoria etc. Pero este interese nunca se traduciu nunha real inquietude, nunha toma en consideración seria da relación. De súpeto, numerosos cidadáns, a golpe de artigos de prensa, interésanse polas evolucións na rexión e mesmo albergan un certo optimismo respecto diso.
A nivel xeopolítico, inquietan as evolucións en Siria, e o advenimiento do que sería o Estados Islámico, e o asentamento no Sahel, pero tamén en Libia, unha fronte yihadista. Inquietude sobre a sorte dos réximes magrebís.

Por que primavera?

En canto aos trazos-elementos, o profesor pregúntase por que se lle chama primavera: porque "evoca un espertar, unha liberación. Poñer en valor o proceso en curso. Sen proxectarse na complexidade dun porvir incerto, xornalistas e universitarios adoptan esta denominación con certo fervor, xa que se trata do primeiro movemento de contestación masiva no mundo árabe". Outro trazo é a composición nova dos manifestantes, con estudantes e mulleres. "Para o público occidental, as mobilizacións exhalan un perfume romántico, como aquel que destilaba a finais da década de 1960, período de liberación e de explosión da palabra, da moral e as ideas". Estes movementos teñen como referencia un feito histórico comparable, a primavera dos pobos de 1848, "cando o continente europeo foi sacudido por unha onda de contestacións sociais e políticas potente. Reprimidas por todas partes, os manifestantes ás veces atopan éxito, como en París, ou o fracaso, como en Varsovia. En todos os casos, o fenómeno deixa pegadas profundas e será indirectamente na orixe de evolucións políticas ulteriores", sinalou o profesor deste curso de extensión de UNED Ourense.

"Esta exclusividade árabe de 2010-2011, interesante polas condicións sociais, económicas e políticas que prevalecen no momento en que se desata o movemento, e que poden explicar en parte, pero que tamén existen noutras partes do mundo e non estalan. Europa do Sur, crise dos subprimes e da débeda, onde os “indignados” presentan características afastadas dos contestatarios árabes no fondo e na forma. Afecta a un groso de sociedades árabes", manifestou Alvarado.

E por que tiveron lugar esas primaveras nese momento? Polo detonante, que hai que situalo na inmolación de Mohamed Bouazizi, o 17 de decembro de 2010. A partir de aí as manifestacións sucédense e amplifican. Á súa morte, o 4 de xaneiro, xa era un movemento imparable na rexión. Ademais, os espazos da primavera árabe son lugares privilexiados, grandes prazas dos centros urbanos. "Centralidade e símbolos do poder, edificios oficiais, co seu gigantismo, estatuas e retratos dos salvadores que as adornan sistematicamente, as bandeiras, forzas de disuasión… Móstranse cara o poder e cara o mundo, comunican as súas reivindicacións nestes vastos espazos de poder", afirma David Alvarado.

Outra característica que menciona é que se trata dun movemento "espontáneo, cuxa amplitude sorprende a servizos de intelixencia árabes e contestatarios, que non concibiran ningunha organización previa. Isto implica unha ausencia de liderado: mozos, activos en foros da internet, cristalizan un discurso na esfera pública". E nese movemento non hai partidos políticos tradicionais nin correntes ideolóxicas coherentes: "fóra', 'alto á corrupción' ou 'dignidade (karama) traducen exasperación, pero non unha ideoloxía concreta".

Outro trazo é a contestación pacífica, sen armas. "Fronte á represión e intentos de provocación, os mozos contestatarios nas prazas centrais das cidades foron pacíficos. Na praza Tahrir, a represión policial causa a morte de preto de 900 civís, fronte a 20 mortos ao lado policial. En Tunes ou en Iemen, aínda menos mortes nos seus rangos. Só en Libia e Siria, de natureza militar e carácter sistemática da represión, hai desvíos violentos".

Entre os factores que desencadearon as primaveras árabes, hai que sinalar, segundo o profesor, que "este fenómeno histórico, iniciado a finais de 2010, marcou un punto de inflexión na política da rexión, provocando protestas masivas, revolucións cidadás e cambios significativos en varios réximes autoritarios". Aquí concorren causas estruturais, xa sexan de tipo económico, social, demográfico ou cultural, ademáis de actores fundamentais como movementos sociais, forzas políticas e actores internacionais, que influíron nestes procesos de transformación:

Factores Económicos: Altos niveis de desemprego, especialmente entre os mozos; desigualdade económica; e dependencia excesiva dos recursos naturais.
Factores Demográficos: Crecemento poboacional acelerado e unha poboación nova que demandaba maiores oportunidades.
Factores Sociais e Culturais: A percepción xeneralizada de corrupción, a falta de liberdades civís e a represión política.
Factores Políticos: Réximes autoritarios consolidados que limitaban a participación cidadá e reprimían calquera disidencia.

Outro detalle é a "exasperación social absoluta na revolta inicial. Empregos precarios ou degradantes por salarios miserables, sen cobertura social, sen recurso a tribunais imparciais, sen garantías de ningún tipo… Sen esperanzas de promoción social, sen morrer de fame, pero sen perspectivas, sen futuro". Outro, a exasperación relativa, relacoinada con "unha elite que ve como uns poucos repártense as riquezas do país. En Tunes o clan da familia política de Zine O Abidine Ben Ali. En Marrocos, a contorna de Mohamed VI e as elites árabes. Mellores escolas, facultades, residencias fastuosas, coches, viaxes e despois mellores postos para unha aristocracia".

David Alvarado sinala, ademais, o motor político, é dicir, a gerontocracia dinástica. "Personalización dos sistemas políticos, que reproducen unhas elites sen marxe apenas para o cambio. O xeneral de policía Ben Ali, de 75 anos, no poder desde 1989, cando expulsou do poder a Bourguiba (de 86 anos, que gobernara desde 1956), era un exemplo claro. O xeneral exipcio Mubarak, de 83 anos, reinaba desde 1981 cando sucedeu a Sadate. Gadfia, de 69 anos, reinaba desde 1969 etc."

Houbo un motor mediático, a canle Al Jazeera e redes sociais. "Atracción das mocidades árabes, cobertura máxima dos acontecementos, que traduce entusiasmo, transmite optimismo, efecto de impulso do movemento. Un papel maior das redes sociais". Produciuse un auxe islamita: "combativos, oposición, encaixan cos perfís do groso da sociedade, desamparados, reislamización, ausencia de correntes revolucionarias, descrédito de políticos tradicionais, as mesquitas como espazos políticos, virxindade política e victimismo, activismo social cara o desastre".

"As protestas e revolucións actuaron como catalizadores do cambio político en varios países, pero non só derrubaron réximes autoritarios, senón que tamén expuxeron as tensións sectarias, tribais e rexionais que existían baixo a superficie", expuxo Alvarado Roales.

E tras as revoltas, varios países emprenderon reformas constitucionais e celebraron eleccións. Houbo procesos limpos e transparentes para garantir a súa lexitimidade. Con todo, o éxito destes procesos foi desigual:

Tunes: Estableceuse unha nova Constitución mediante un proceso participativo e consensuado.
Exipto: As reformas constitucionais foron criticadas por perpetuar o poder das elites militares.
Marrocos: Introducíronse cambios limitados que mantiveron o poder do monarca.

As revoltas árabes representaron un fito na historia contemporánea do mundo árabe. Aínda que lograron derrocar algúns réximes autoritarios, os resultados das transicións políticas foron mixtos. Nalgúns países, como Tunes, avanzouse cara a unha maior democratización, mentres que, noutros, como Siria ou Libia, as revoltas derivaron en conflitos violentos sen resolución clara. Por último, o relator citou a persistencia de problemas estruturais, como a corrupción, o desemprego xuvenil e as divisións sectarias, que seguen constituíndo un obstáculo para a consolidación de sistemas políticos estables e democráticos.